دیه؛ هم یک موضوع جامعه‌شناختی است، هم تاریخی و نیز یک موضوع فقهی، مذهبی و حقوق بشری است. در این مقاله به دیه از منظر حقوق بشری پرداخته می‌شود. نگارنده با الهام از واپسین‌نظریه‌ها و اجتهادات استاد عالیقدر و فقیه بی بدیل «حضرت آیت‌الله منتظری»، اصطلاح فقه حقوق بشر را برای تمایز با فقه رایج پیشین به کار می‌برد. فقه حقوق بشری آن است که شالوده اصلی آن بر کرامت انسان بماهو انسان در برابر فقه تقلیل‌گرا است که کرامت انسان را به مؤمنان فرو کاسته و در واقع مبتنی بر کرامت مؤمنان است، نه کرامت انسان و به عبارت دیگر، «غیر مؤمن» را انسان نمی‌شناسد.

نگارنده تعمد دارد اصطلاح فقه سنتی را به کار نبرد؛ زیرا این اصطلاح واجد نوعی ارزش‌داوری و اغواگر است و از سویی، فقیه عالیقدر نیز یک فقیه سنتی بود. لذا مرجح آن است که «فقه رایج پیشین» یا «فقه تقلیل‌گرا» را در برابر فقه حقوق بشر به کار ببریم.

فقه حقوق بشر؛ یعنی فقهی که رکن رکین آن کرامت انسان بماهو انسان است و مبنا و معیار حاکم بر احکام فقهی را تشکیل می‌دهد و کرامت «انسان بماهو انسان» مبنای درون‌دینی دارد و باید کل فقه سنتی بر پایه آن دگرگون و بازآفرینی شود. استاد ما فرمودند:«ما مطلب را مطرح كرديم و تتبع آن را به فضلا وامى‌گذاريم من تقاضا دارم كه چون فرصت تتبع پيدا نكردم، اين سؤال كه انسان كرامت ذاتى دارد يا نه را تتبّع كنند».

حضرت «آیت‌الله صانعی» نیز با اجتهاد نوینی در باره برابری دیه زن و مرد و مسلمان و غیر مسلمان، راه بازنگری را گشوده‌اند و چون در کتابچه مستقلی منتشر شده حاجتی به تکرار نیست و طالبان را بدان ارجاع می‌دهم.

با التفات به این‌که دیه، انتقاداتی را در میان برخی حقوق‌دانان و فعالان حقوق بشری برانگیخته و آن را مصداق تجارت جان و انسان تلقی کرده‌اند، مقاله «دیه در فقه حقوق بشر» ضمن آسیب‌شناسی دیه و پرداختن به:
1. ابهام در ماهیت. 2. دیه‌های نجومی. 3. اخاذی در پوشش دیه و 4. نارسایی‌های قوانین موجود در ایران، به این پرسش‌ها می‌پردازد که به‌راستی دیه چیست؟ آیا تنافری با حقوق بشر دارد؟ ماهیت آن مجازات است یا جریمه؟ اگر در شمار مجازات‌ها است، آیا از نوع مجازات‌های ناقض کرامت انسان است؟

در این گفتار، از مطالعات کتابخانه‌ای و تأملات و نیز تجارب عملی، توأمان بهره گرفته شده است.

واژگان کلیدی

فقه، حقوق بشر، فقه حقوق بشر، کرامت انسان، مجازات، فقه تقلیل‌گرا